Τα Αυτοφυή Τσάγια του Βουνού στην Ελλάδα.

Τα Αυτοφυή Τσάγια του Βουνού στην Ελλάδα είναι Περίπου 17 σε Είδη και Υποείδη.

Το καλύτερο για την ανακούφιση από κρυολογήματα και για τις παθήσεις του αναπνευστικού, είναι μεταξύ των άλλων το αφέψημα (εξαγωγή των διαλυτών συστατικών των φυτών σε ζεστό νερό, ρόφημα. αφέψω=καθαρίζω με βρασμό) από το τσάϊ του βουνού.

Το Τσάι του Βουνού ή κοινώς Σιδηρίτης (γένος φυτών στα λατ., Sideritis, αγγλ., Ironwort, Mountain tea, Shepherd’s tea) είναι γνωστό από την αρχαιότητα, καθώς αναφέρεται από το Θεόφραστο (πατέρας της βοτανικής, γεννημένος στη Λέσβο, 371-287 π.Χ.) και το Διοσκουρίδη (Έλληνας γιατρός, φαρμακολόγος και βοτανολόγος, 40-90 μ.Χ.), ως φυτικό φάρμακο και ως ρόφημα.

Γενικά στην αρχαιότητα το όνομα σιδηρίτης αναφερόταν σε διάφορα φυτά (π.χ. Sίderίtίs, Μαrrubίum, Ροterίum, Scrophularia) που θεωρούνταν ότι είχαν την ικανότητα να επουλώνουν τις σοβαρές πληγές από σιδερένια αντικείμενα, όπως τα βέλη ή τα ξίφη κλπ. Ο σιδηρίτης που ο Διοσκουρίδης το χρησιμοποιούσε ως θεραπευτικό των πληγών, φαίνεται ότι πήρε το όνομά του από τα δόντια του κάλυκα του άνθους του, που μοιάζουν με αιχμή λόγχης.

Το τσάι του βουνού περιλαμβάνει παγκοσμίως περισσότερα από 140 είδη και υποείδη που ευδοκιμούν κυρίως στο βόρειο ημισφαίριο. Φυτρώνει σε περιοχές της Μεσογείου, τα Βαλκάνια , την Ιβηρική Χερσόνησο και τη Μακαρονησία (Αζόρες, Κανάρια νησιά, νησιά Πράσινου ακρωτηρίου, Μαδέρα). Βρίσκεται επίσης στην Κεντρική Ευρώπη και την εύκρατη Ασία (Μικρά Ασία, Καύκασος), αλλά και στο Μεξικό, Περού, Ιαπωνία, βόρεια Αφρική (Αίγυπτος, Μαρόκο, Αλγερία). Η Ελλάδα είναι ιδιαίτερα πλούσια σε ενδημικά είδη αυτού του φυτού.

Μεταξύ αυτών, ονομαστά είναι το τσάϊ το Βλάχικο ή του Άθω, του Ταϋγετου ή του Μαλεβού, του Ολύμπου, του Βελουχιού ή του Παρνασσού, η Μαλοτίρα της Κρήτης (από τις λέξεις male=αρρώστια και tirate=σύρω στην ενετοκρατούμενη Κρήτη) ή Καλοκοιμηθιά, το τσάϊ της Εύβοιας.

Τα διαφορετικά τσάγια του βουνού τα βρίσκουμε από τη Μακεδονία μέχρι την Κρήτη και σε υψόμετρα που κυμαίνονται από 500 έως 2000 μέτρα. Τα αυτοφυή φυτά προτιμούν τα βραχώδη και ασβεστολιθικά εδάφη. Αλλά το τσάϊ του βουνού υπάρχει και ως καλλιεργούμενο φυτό. Αυτό, αντέχει πολύ στις χαμηλές θερμοκρασίες και χωρίς απαιτήσεις στις εδαφικές συνθήκες, αφού ευδοκιμεί καλύτερα σε μέτριας σύστασης ορεινά ασβεστολιθικά εδάφη.

Σε ποικίλα είδη τσαγιών του βουνού (γένος Sideritis), έχουν γίνει πολλές μελέτες, λόγω της περιεκτικότητάς τους σε σημαντικές χημικές ενώσεις, τόσο από άποψη χημικής δομής, όσο και από πλευράς φαρμακολογικής δράσης. Το ενδιαφέρον που εκδηλώνεται για τα είδη αυτά οφείλεται και στην ευρεία χρησιμοποίησή τους στη λαϊκή θεραπευτική, όπου χρησιμοποιούνται ως πανάκεια για τα κρυολογήματα και τις παθήσεις του αναπνευτικού, καθώς προσφέρουν αντιφλεγμονώδη και αντιοξειδωτική προστασία.

Αλλά, και για την καταπολέμηση της δυσπεψίας και των γαστρεντερικών διαταραχών, ως τονωτικό, εφιδρωτικό, αποχρεμπτικό, διουρητικό, αποτοξινωτικό κλπΩς αφέψημα για την παρασκευή ροφημάτων, χρησιμοποιούνται οι ξηροί ανθοφόροι βλαστοί του (κν., τσάγια), που παρασκευάζονται, μέσα σε νερό που βράζει, με την προσθήκη μικρής ποσότητας από αυτά.

Το ρόφημα των τσαγιών του βουνού, είναι πλούσιο σε σίδηρο, είναι αρωματικό, υπόπικρο, με την προσθήκη κανέλλας και μελιού ανακουφίζει από το βήχα και επιπλέον, δεν ερεθίζει το νευρικό σύστημα και γι’ αυτό πλεονεκτεί του κοινού τσαγιού (π.χ. τσάι Κευλάνης), καθώς δεν προκαλεί αϋπνία.

Επίσης, το τσάι του βουνού, αποτελεί και συστατικό πολλών τροφών και γλυκισμάτων. Εξάλλου, στην Ισπανία, χρησιμοποιούνται διάφορα αυτοφυή είδη τσαγιών στη λαϊκή θεραπευτική, κυρίως για μακροχρόνια θεραπεία φλεγμονωδών καταστάσεων. Εκεί, είναι πλατιά διαδεδομένο το τσάι lagasca (Sideritis angustifolia, κοινώς ουρά του γάτου “rabo de gato”), που χρησιμοποιείται ως λαϊκό φάρμακο, καθώς και στην Κτηνιατρική για τις πολύ σοβαρές πληγές των ζώων, κυρίως στην περιοχή της Βαλένθια και της Καταλονίας.

Από φαρμακολογική άποψη, εκτιμήθηκαν οι θεραπευτικές ιδιότητες, τόσο στα φυτικά του εκχυλίσματα, όσο και σε χημικές ουσίες που απομονώθηκαν από τα τσάγια του βουνού (π.χ. φλαβονοειδή, αιθέρια έλαια, διτερπένια).

Για παράδειγμα, αναφέρεται η αντιφλεγμονώδης δράση στα Sideritis raeseri s.sp. raeseri (λαϊκή θεραπευτική), S. pisidica, S. argyrea, S. libanotica s.sp. lίnearis και S. perfolίata. Η αντιφλεγμονώδης, αντιοξειδωτική και αγχολυτική δράση έχει αναφερθεί για το S. clandestina. Το S. syriaca (Μαλοτίρα) έχει ιδιαίτερα αντιμικροβιακή δράση εξαιτίας της καρβακρόλης που περιέχει. Επίσης, το S. clandestina και το S.euboea μπορούν να συνεισφέρουν στην πρόληψη της οστεοπόρωσης (έρευνα Πανεπιστημίου Πατρών).

Αλλά έχουν διαπιστωθεί και άλλες φαρμοκολογικές δράσεις όπως αντι-μικροβιακή έναντι Gram θετικών βακτηρίων, κατά του καταρράκτη, αντιθρομβωτική αντι-υπερτασική δράση κ.ά (έρευνα Πανεπιστημίου Αθηνών).

Από βοτανική άποψη, τα αυτοφυή είδη και υποείδη του που συνήθως απαντώνται στην Ελλάδα είναι τα 1.Sideritis. athoa Pap. et Kok.- Ελλάδα, Τουρκία-, 2.S. raeseri Boiss. et Heldr. ssp. raeseri -Ν. Βαλκανική-, 3.S. raeseri ssp. florida (Boiss. et Heldr.) Pap. et Kok. -ενδημικό του Ολύμπου-, 4.S. raeseri ssρ. attica (Heldr.) Pap. et Kok. -ενδημικό της Αττικής-, 5.S. scardica Griseb. ssp. scardica –Βαλκανική-, 6.S. scardica ssp. longibracteata Pap. et Kok.-Ενδημικό της Μακεδονίας-, 7.S. clandestina Chaub. et Bory, Hayek ssp. clandestina -ενδημικό της Πελοποννήσου-, 8.S. clandestina ssp. cyllenea Boiss., Pap et Kok. -,ενδημικό της Πελοποννήσου-, 9.S. euboea Heldz. – ενδημικό της Ευβοίας-, 10.S. syriaca Ι. -ενδημικό της Κρήτης-, 11.S. sirylea Boiss. -Ελλάδα, Τουρκία-, 12.S. romana s.sp., purpurea, 13. S.lanata.

Από τα παραπάνω είδη καλλιεργείται μόνο το S. raeseri Boiss & Heldr το οποίο αποτελεί βασική πηγή εισοδήματος για τους κατοίκους κυρίως των χωριών Βρύναινα και Κοκκωτοί, που βρίσκονται στις ανατολικές πλαγιές του όρους Όρθρυς σε υψόμετρο περίπου 700m. Σημειώνεται ότι η εκεί περιοχή είναι εξαιρετικά πλούσια σε αρωματικά φυτά και άλλη μεσογειακή χλωρίδα, η οποία διαφοροποιείται αρκετά από αυτή των γειτονικών βουνών, καθώς έχει μικρότερη βροχόπτωση και υγρασία σε σχέση με άλλες γειτονικές περιοχές (π.χ Πήλιο).

Επίσης, λόγω της ύπαρξης έντονου αναγλύφου στην περιοχή (πλαγιές, κοιλάδες, παραθαλάσσιες πεδιάδες) υπάρχει σε μικρή σχετικά έκταση διαφοροποίηση κλιματικών συνθηκών.

Από τα υπάρχοντα αρωματικά φυτά της περιοχής μερικά εμφανίζονται σε ποικιλία υψομέτρων, ενώ άλλα σε συγκεκριμένο εύρος υψομέτρων.Το τσάι του βουνού αυτοφύεται συνήθως σε υψόμετρα πάνω από 1000 μ., σε υπαλπικές και αλπικέ ς περιοχές.

Είναι μονοετείς ή πολυετείς πόες αποξυλωμένες στη βάση του φυτού. Είναι τριχωτά φυτά, συνήθως πολύ αρωματικά λόγω του περιεχομένου τους σε αιθέρια έλαια. Τα φύλλα είναι ακέραια ή οδοντωτά και τα άνθη ερμαφρόδιτα, λευκά ή κίτρινα και συνήθως σχηματίζουν στάχυ.

Ο κάλυκας είναι κωνοειδής με 10 νευρώσεις και 5 οδόντες διαταγμένους σε δύο χείλη. Η στεφάνη είναι δίχειλη, κίτρινη, κιτρινόλευκη, λευκή ή ροδόχροη. Οι στήμονες είναι τέσσερις και οι μπροστινοί δύο είναι επιμηκέστεροι από τους άλλους δύο. Ο στύλος καταλήγει σε δύο άνισα στίγματα. Η ωοθήκη με ψευδή διαφράγματα γίνεται τετράχωρη και οι καρποί είναι τέσσερα κάρυα που περικλείουν από ένα σπέρμα.

Τα κυριότερα είδη στην Ελλάδα είναι τα:-

Τσάι το Βλάχικο ή τσάι του Άθω (Sideritis αthoα Papan. & Kokkini.). Είναι πολυετής πόα, ύψους μέχρι 40 εκατ., που καλύπτεται ολόκληρη με μικρές αδενώδεις τρίχες. Ο Βλαστός του στη βάση είναι ξυλώδης, αρκετά όρθιος, απλός ή με διακλαδώσεις. Τα φύλλα του έχουν χρώμα ανοιχτό πράσινο ή κιτρινοπράσινο και είναι λογχοειδή. Ο κάλυκας είναι κωδωνοειδής, σκεπάζεται με αδένες και τα πέταλα του άνθους έχουν χρώμα κίτρινο. Αυτοφύεται στον Άθω, στην Πίνδο και στα ορεινά του νησιού Σαμοθράκη.-

pic: melissokomianet.gr

Τσάι του Μαλεβού ή τσάι του Ταΰγετου (Sideritis clαndestinα Chaub & Bory.). Είναι πολυετής πόα, ύψους μέχρι 40 εκατοστά. Ο Βλαστός του στη βάση είναι ξυλώδης, απλός ή διακλαδισμένος σε δευτερεύοντες. Τα φύλλα του είναι χνουδωτά, σταχτόχροα, επιμήκη – λογχοειδή, ακέραια ή πριονωτά, τα κατώτερα με μίσχο και τα ανώτερα επιφυή ή με μίσχο. Ο κάλυκας είναι κωδωνοειδής, σκεπάζεται από πυκνές τρίχες και τα πέταλα του άνθους έχουν χρώμα κίτρινο. Αυτοφύεται πάνω στους βράχους, στις υπαλπικές και αλπικές περιοχές του Μαλεβού, του Ταΰγετου και της Κυλλήνης.-

Τσάι του Ολύμπου. (Sideritis scαrdicα Griseb.). Είναι πολυετής πόα. Ο βλαστός του είναι λίγο ξυλώδης στη βάση, είναι απλός ή διακλαδισμένος, με δευτερεύοντες. Τα φύλλα του είναι πράσινα λογχοειδή, ακέραια ή ελαφρώς πριονωτά, με λευκό χνούδι, τα κατώτερα έμμισχα και τα ανώτερα άμισχα. Ο κάλυκας είναι μάλλον κωδωνοειδής και καταλήγει σε δόντια, καλύπτεται από πυκνές τρίχες και τα πέταλα του άνθους έχουν χρώμα ζωηρό κίτρινο. Αυτοφύτεαι σε βραχώδη εδάφη της υπαλπικής ζώνης του Ολύμπου, Κίσαβου, Πηλίου και Σκάρδου.-

Τσάι του Παρνασσού ή τσάι του Βελουχιού (Sideritis rαeseri Boiss & Heldr.). Είναι πολυετής πόα, ύψους μέχρι 40 εκατοστά. Ο βλαστός είναι λεπτός, χνουδωτός, συνήθως απλός, σπάνια διακλαδισμένος λίγο ξυλώδης στη βάση. Τα κατώτερα φύλλα είναι έμμισχα και τα ανώτερα άμισχα λογχοειδή, λίγο πριονωτά με άσπρο χνούδι, και άνθη έντονα κίτρινα στις ακραίες ταξιανθίες. Αυτοφύεται και καλλιεργείται στον Νομό Μαγνησίας. Ευδοκιμεί σε ορεινές περιοχές και σε χωράφια ασβεστούχα, πετρώδη, μέτριας γονιμότητας, ξερικά.. Τα φύλλα του είναι στενά, λογχοειδή, τα κατώτερα με μίσχο και τα ανώτερα άμισχα. Έχουν χρώμα πράσινο ως λευκοπράσινο και είναι ακέραια ή ελαφρώς πριονωτά. Ο κάλυκας έχει λευκοπράσινο χρώμα, καταλήγει σε δόντια και τα πέταλα του άνθους έχουν χρώμα κίτρινο. Αυτοφύεται στον Παρνασσό, Τυμφρηστό (Βελούχι) και σε άλλα βουνά της Αιτωλίας, Δωρίδας και Φθιώτιδας.

Τσάι της Κρήτης ή Μαλοτίρα ή Καλοκοιμηθιά (Sideritis syriαcα L.). Είναι πολυετής πόα, ύψους μέχρι 50 εκατοστά. Έχει βλαστό ισχυρό, τετράγωνο, όρθιο, απλό, που σκεπάζεται με πυκνό και λευκό χνούδι. Τα φύλλα του έχουν χρώμα λευκοπράσινο, καλύπτονται με πυκνό χνούδι, είναι επιμήκη – λογχοειδή, ακέραια ή πριονωτά τα κατώτερα με μίσχο και τα ανώτερα άμισχα. Ο κάλυκας είναι σωληνοειδής που καταλήγει σε δόντια και σκεπάζεται από μακρύ και πυκνό τρίχωμα. Τα πέταλα του άνθους έχουν χρώμα κίτρινο. Αυτοφύεται στα ψηλά βουνά της Κρήτης και κυρίως στα Λευκά Όρη και το Ψηλορείτη, σε ύψος 1300-2000 μέτρα.

Τσάι της Εύβοιας ή του Δέλφι. (Sideritis euboea Heldr.). Είναι πολυετής πόα, ύψους 30-50 εκατοστά, με πυκνό και λευκό χνούδι σ’ όλα τα μέρη του. Ο βλαστός του είναι ισχυρός, αποξυλωμένος προς τη βάση, απλός ή μερικές φορές διακλαδισμένος. Τα φύλλα του έχουν πυκνό χνούδι, είναι επιμήκη και τα κατώτερα έχουν μίσχο. Ο κάλυκας είναι σωληνοειδής που καταλήγει σε δόντια και έχει χνούδι. Τα πέταλα του άνθους έχουν χρώμα κίτρινο. Αυτοφύεται άφθονο στο βουνό Δίρφυ σε υψόμετρο 1Ο00-1500μ. (Διάσελο Δίρφυς, Σκοτεινή, Σέτα, Στρόπωνες, Μετόχι κ.λ.π.). Επίσης υπάρχει στο Ξεροβούνι Εύβοιας, σε υψόμετρο 1400μ.Τα τσάγια του βουνού στις ορεινές περιοχές της Ελλάδας, αποτελούν βασικό συστατικό της διατροφικής παράδοσης και της λαϊκής θεραπευτικής των κατοίκων και μάλιστα σε σημείο που η συλλογή του να αποτελεί μια ολόκληρη τελετουργία και μέρος της τοπικής ιστορίας, της τοπικής παράδοσης και οικονομίας.

Εκτός των άλλων τα τσάγια του βουνού, είναι και μελισσοτροφικά φυτά, ενώ το μέλι που προέρχεται από αυτά είναι περιζήτητο από τους καταναλωτές.

Για κάθε περιοχή, υπάρχει μια συγκεκριμένη περίοδο, όπου οι ντόπιοι έρχονταν μόνο και μόνο για να μαζέψουν το τσάι της χρονιάς, αλλά και για να συμπληρώσουν το εισόδημά τους από τη συγκομιδή τσαγιού. Το μέρος του βλαστού που συλλέγεται είναι η ταξιανθία σε πλήρη άνθιση μαζί με 5-6- cm βλαστού. Συλλέγεται από τα μέσα Ιουλίου μέχρι και τα μέσα Αυγούστου (ανάλογα με τον καιρό και την περιοχή).

Όμως εδώ και μερικά χρόνια, στην προσπάθειά τους να μαζέψουν όσο γίνεται περισσότερο και σε λιγότερο χρόνο το ξεριζώνουν ή το κόβουν πολύ χαμηλά με ειδικά μηχανήματα, ενώ ακόμα δεν έχει ωριμάσει και σχεδόν δεν έχει ανθοφορήσει, με αποτέλεσμα να μην ξαναφυτρώνει, μέχρι που να εξαφανιστεί τελείως.

Ας μαζέψουμε λοιπόν προσεκτικά μόνο όσο χρειαζόμαστε.

(Πηγές: Γκόλιαρης Απ., ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. Κέντρο Γεωργικής Έρευνας, Μακεδονίας – Θράκης, Τμήμα Αρωματικών και Φαρμακευτικών Φυτών, 57001 Θέρμη, Θεσ/νίκη, http://aromaticplantkilkis.blogspot.gr/…/blog-post_13.html, http://www.mylona.gr/tea_information_greece.htm,

Source: vlaxoxoria.gr