Ο ρόλος της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας στην προστασία και μελέτη τους
του Ανδρέα Ντάρλα, Αρχαιολόγου και Προϊστάμενου της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας
και της Στέλλας Κατσαρού, Αρχαιολόγου
Η
Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας αποτελεί τον αρμόδιο κρατικό
φορέα για την έρευνα, προστασία και διαχείριση των σπηλαίων της χώρας. Η
αρμοδιότητά της έχει ως αφετηρία τη νομική κατοχύρωση των σπηλαίων ως
αρχαίων μνημείων, που υπάγονται στις προστατευτικές διατάξεις του
αρχαιολογικού νόμου. Λόγω των ειδικών ερευνητικών και διαχειριστικών
απαιτήσεων του αντικειμένου της, αποτελεί ειδική περιφερειακή υπηρεσία,
είναι μία σε όλη τη χώρα, και υπάγεται στη Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων
και Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.
Με την έως τώρα δράση της και χάρη στη στελέχωσή της με ειδικευμένο προσωπικό, η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας έχει αναδείξει το θέμα «σπήλαιο» σε εξειδικευμένο επιστημονικό πεδίο της αρχαιολογικής έρευνας, αλλά και σε ιδιαίτερο τομέα για την προστασία και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς. Το αποτέλεσμα αυτό επιβεβαιώνει τη σημασία της υπηρεσιακής αυτονομίας της.
Στο πλαίσιο της αρμοδιότητάς της, ο εντοπισμός και η εξερεύνηση των κάθε είδους σπηλαίων αποτελούν μόνο το πρώτο επιχειρησιακό της βήμα, όχι όμως τον τελικό της στόχο: στόχος για την Εφορεία είναι η προστασία των μνημείων-σπηλαίων, η μελέτη της διαχρονικής χρήσης τους από τον άνθρωπο και του ρόλου τους στον πολιτισμό του, καθώς και η εφαρμογή των άριστων πρακτικών διαχείρισης για την ανάδειξη των σπηλαίων σε πολιτισμικό πόρο.
Συνεπώς, η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας είναι ο αρμόδιος φορέας για την έρευνα, προστασία και διαχείριση των σπηλαίων της Αιτωλοακαρνανίας, καθώς και των αρχαιοτήτων και των πάσης φύσεως ευρημάτων που προέρχονται από αυτά. Στο τοπικό επίπεδο βρίσκεται, όταν χρειαστεί, σε άμεση συνεργασία με τους άλλους φορείς του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού που είναι αρμόδιοι για την περιοχή, κυρίως την τοπική Εφορεία Αρχαιοτήτων με έδρα το Μεσολόγγι.
Μέσα σε αυτό το υπηρεσιακό και διαχειριστικό πλαίσιο, η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας προσέρχεται τώρα στο νομό για να ασκήσει το αρχαιολογικό της έργο στα σπήλαια, ως σε ένα πεδίο δράσης σχεδόν παρθένο. Αυτό συμβαίνει γιατί έως πρόσφατα είχε διενεργήσει μόνο μία ανασκαφική έρευνα, στο λατρευτικό σπήλαιο «Κουρήτα» στα Παλιάμπελα Βόνιτσας, και σύντομες επισκέψεις σε διάφορα σπήλαια του νομού. Επιπλέον, μεμονωμένες ήταν και οι έρευνες που είχαν διενεργηθεί παλαιότερα σε σπήλαια και από άλλους φορείς, όπως λ.χ. στο σπήλαιο του Αγίου Νικολάου στον Αστακό από αποστολή της Βρετανικής Σχολής Αθηνών τη δεκαετία του ’30 ή στον Άγιο Νικόλαο στη Βαράσοβα από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων πριν από δύο δεκαετίες.
Από τα στοιχεία αυτά γίνεται φανερό ότι στην Αιτωλοακαρνανία ναι μεν υπάρχουν γνωστά σπήλαια, αλλά αποτελούν μεμονωμένες κουκίδες θέσεων στο χάρτη, καθώς η ιστορική και αρχαιολογική τους σημασία, ειδικά για την κλασική αρχαιότητα και τους προϊστορικούς χρόνους, δεν έχει τεθεί σε συνθετική επεξεργασία και τα σπήλαια δεν έχουν διερευνηθεί μέσα από στοχευμένη επιτόπια δράση πεδίου που να αντιλαμβάνεται τη χρήση τους σε κάθε εποχή συνδυαστικά, ως μια συνολική εικόνα.
Το αποτέλεσμα είναι ότι τα γνωρίζουμε μεν ως φυσικά τοπία, αλλά έχουμε κενά ως προς τη σημασία που είχαν για τον άνθρωπο της περιοχής στο πέρασμα των αιώνων και τις μεταβολές της σημασίας αυτής, ώστε να περιγράψουμε ολοκληρωμένα τις πτυχές της χρήσης τους σε μακρόχρονη προοπτική.
Διαπιστώνοντας αυτό το κενό, η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας επαναπροσδιόρισε πρόσφατα τη σημασία της Αιτωλοακαρνανίας στις επιχειρησιακές και ερευνητικές της προτεραιότητες, προκειμένου να αρχίσει να ξεδιπλώνει τα μυστικά αυτής της terra incognita ως προς τη σχέση του ανθρώπου με το σπήλαιο κατά τη διάρκεια της αρχαιότητας.
Στην αφετηρία αυτού του επαναπροσδιορισμού βρίσκονται μάλιστα μια σειρά από γενικές διαπιστώσεις για τα ιδιαίτερα πλεονεκτήματα που διαθέτει η περιοχή αναφορικά με την αρχαιολογική σημασία των σπηλαίων, τα οποία δημιουργούν τις καλύτερες δυνατές προσδοκίες για το θετικό αποτέλεσμα του έργου αυτού.
Υστεροαρχαϊκό (αρχές 5ου αιώνα π.Χ.)
σύμπλεγμα που απεικονίζει κύκλιο χορό. Από την ανασκαφή της Εφορείας
Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας στο σπήλαιο Παλιαμπέλων Βόνιτσας
Σπήλαια και τοπία
Το κύριο πλεονέκτημα της Αιτωλοακαρνανίας είναι καταρχήν η αφθονία των σπηλαίων κάθε είδους. Συγκεκριμένα έως τώρα η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας έχει καταγεγραμμένες στο αρχείο της περίπου 180 θέσεις, που περιλαμβάνουν όλα τα είδη των σπηλαίων, όπως μικρά και μεγάλα οριζόντια σπήλαια, λιμναία, σπηλαιοβάραθρα, βραχοσκεπές και υπόγειους ποταμούς, πολλά από τα οποία μάλιστα διαθέτουν και εξαιρετικό φυσικό διάκοσμο.
Θεωρούμε ότι η συστηματική εξερεύνηση του νομού μπορεί όχι απλώς να αυξήσει, αλλά και να πολλαπλασιάσει τον αριθμό των εντοπισμένων θέσεων. Δεδομένης της έμφασης της Εφορείας όχι τόσο στα φυσικά χαρακτηριστικά των σπηλαίων, όπως είναι το μέγεθος, η δυσκολία της εξερεύνησης και ο σταλαγμιτικός διάκοσμος, αλλά στην αρχαιολογική σημασία κάθε σπηλαίου και στην προστασία του, αξιολογούμε σε κάθε ένα την ορατότητα της αρχαίας χρήσης του βάσει εξειδικευμένης ερευνητικής μεθοδολογίας.
Αλλά και αντίστροφα, επεξεργαζόμαστε και την απουσία αρχαιολογικών ενδείξεων για να ελέγξουμε εάν είναι πρωτογενής ή οφείλεται σε γεωλογικές μεταβολές ή άλλες δευτερογενείς αιτίες.
Το επόμενο πλεονέκτημα που προσφέρει η Αιτωλοακαρνανία αφορά την ποικιλία των τοπίων, στα οποία εντάσσονται τα σπήλαια. Η ποικιλία αυτή περιλαμβάνει τοπία παράκτια, παραλίμνια, λιμνοθάλασσες, στενά φαράγγια, παραποτάμιες αναβαθμίδες, μικρές πεδιάδες, ημιορεινές ζώνες, ορεινά πλατώματα, δασώδη και ορεινά τοπία.
Τα διαφορετικά χαρακτηριστικά τους από πλευράς μορφής και οικοσυστήματος θέτουν στην αφετηρία του έργου της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας πολλαπλές παραμέτρους, οι οποίες μπορούν να τροφοδοτήσουν όχι απλώς την ανάληψη ερευνητικών και άλλων δράσεων σε μεμονωμένα σπήλαια, αλλά κυρίως μπορούν να εξασφαλίσουν εικόνα εποπτείας της αρχαιολογίας των σπηλαίων σε μεγαλύτερο γεωγραφικό πλαίσιο μέσα από τη συγκριτική και συνθετική εξέταση της διασποράς τους και της χρήσης τους από τον άνθρωπο κατά τους προϊστορικούς και ιστορικούς χρόνους.
Είσοδος του σπηλαίου Μάστρου Μεσολογγίου
Άξονες έρευνας
Τα δύο παραπάνω πλεονεκτήματα συνδέονται με την τρίτη διαπίστωση: ότι τα αρχαιολογικά και ιστορικά δεδομένα που διαθέτουμε έως τώρα από τα σπήλαια της Αιτωλοακαρνανίας μπορούν να καθοδηγήσουν την έρευνα και τις σχετικές επιχειρησιακές δράσεις της Εφορείας πάνω σε συγκεκριμένους βασικούς άξονες. Πρόκειται για γενικές κατευθύνσεις της έρευνας από τις οποίες προκύπτουν καταρχήν συνθετικά συμπεράσματα, βάσει των οποίων διαμορφώνονται στη συνέχεια και οι στρατηγικές διαχείρισης των μνημείων.
Στην περίπτωση των σπηλαίων της Αιτωλοακαρνανίας δύο ενδεικτικοί τέτοιοι άξονες που μπορούν άμεσα να αποδώσουν έργο αφορούν αφενός την ιερή χρήση των σπηλαίων κατά την κλασική αρχαιότητα και αφετέρου τη μοναστηριακή και εκκλησιαστική χρήση τους κατά τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο. Οπωσδήποτε ένας τρίτος άξονας που αφορά τη χρήση των σπηλαίων της Αιτωλοακαρνανίας κατά τις περιόδους της προϊστορίας θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον και μένει να τεθεί υπό επεξεργασία.
Πήλινα ειδώλια και κεραμική. Από την ανασκαφή της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας στο σπήλαιο Μάστρου Μεσολογγίου
Αρχαία λατρευτικά σπήλαια
Καταρχήν όμως στον τομέα της λατρευτικής χρήσης των σπηλαίων κατά την κλασική αρχαιότητα, η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας έχει ήδη διαμορφώσει ένα πλαίσιο με τις έρευνές της στα νησιά του Ιονίου, τη Βοιωτία, και την Κόρινθο, αλλά και με τη μία έρευνά της στο νομό, στο σπήλαιο Παλιάμπελα της Βόνιτσας τη δεκαετία του ‘90. Οι γνώσεις που έχουν προκύψει από τις έρευνες αυτές δείχνουν την πολυδιάστατη εικόνα αυτής της χρήσης: ποικίλα στοιχεία τέχνης και τεχνικής των ειδωλίων και των κεραμικών αγγείων που αφιέρωναν οι πιστοί, τοπικές παραλλαγές στις πρακτικές της λατρείας και τις θρησκευτικές ιδεολογίες, ιστορικές και πολιτειακές διαστάσεις από την ισχυρή επιρροή της αρχαίας Κορίνθου και της Αθήνας διά των αποικισμών και του ελέγχου που ασκούσαν οι μητροπόλεις στις αποικίες της δυτικής Ελλάδας, οικονομικές διαστάσεις από την ανάπτυξη υπερπόντιων εμπορικών σχέσεων της περιοχής τόσο με την ανατολική Μεσόγειο όσο και με την Ιταλία.
Πάνω σε αυτό το ερευνητικό υπόβαθρο, το πλαίσιο μέσα στο οποίο πρέπει να αναζητηθούν και οι νέες ιστορικές και αρχαιολογικές γνώσεις που προσδοκούμε από τα υπόλοιπα σπήλαια της Αιτωλοακαρνανίας στο μέλλον διαγράφεται ευρύ. Η προ ολίγων μηνών ανασκαφή της Εφορείας σε μια νέα θέση, το ιερό της κλασικής αρχαιότητας στο λιμναίο σπήλαιο στο Μάστρο Μεσολογγίου, όχι μόνο επιβεβαιώνει τις έως τώρα γνώσεις, αλλά πλέον θα αξιοποιηθεί ως μια ψηφίδα που προσθέτει πληροφορίες στα συνολικά συμπεράσματα για την αρχαιολογία, θρησκεία, τέχνη και τις πολιτειακές σχέσεις της Αιτωλοακαρνανίας από τον 7ο αιώνα π.Χ. έως τους ρωμαϊκούς χρόνους.
Με το σκεπτικό αυτού του άξονα έρευνας και δράσης και τα υπόλοιπα σπήλαια του νομού αξιολογούνται πλέον από την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας όχι ως φυσικές τοποθεσίες ή ως τυχαία ευρήματα, ούτε μόνο ως μεμονωμένες αρχαιολογικές θέσεις, αλλά κυρίως στο πλαίσιο μιας συνθετικής κατανόησης της αρχαιότητας του νομού, η οποία βγάζει τα συμπεράσματα της λαμβάνοντας υπόψη τα πολυδιάστατα χαρακτηριστικά που κρύβονται πίσω από τα λατρευτικά αντικείμενα και τις πρακτικές αφιέρωσής τους στα σπήλαια.
Θέα από το μοναστηριακό σπήλαιο Αγίου Νικολάου Βαράσοβας
Σπηλαιώδεις μονές και ασκητήρια
Τα σπήλαια που φιλοξένησαν ναούς, ασκητήρια ή μοναστικά συγκροτήματα κατά τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο (από τον 9ο αιώνα και έως το 19ο) αποτελούν μια άλλη ενότητα και είναι ίσως εκείνα που μελετήθηκαν πιο συστηματικά και συνθετικά στο παρελθόν, χάρη στις έρευνες του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων προ δεκαετιών.
Υπάγονται και αυτά στην αρμοδιότητα της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας, η οποία αντιλαμβάνεται το μέγεθος της ευθύνης για τη διαχείριση και προστασία τους, σε συνεργασία και με την τοπική Εφορεία Αρχαιοτήτων. Η ιδιαιτερότητα κάποιων από αυτά τα μνημεία συνίσταται στο γεγονός ότι συνεχίζουν να λειτουργούν σήμερα ως προσκυνήματα για τους χριστιανούς (Άγ. Νικόλαος Κρεμαστός, Άγ. Νικόλαος Βαράσοβας, Αγία Ελεύσα Κλεισούρας κλπ.) ή είναι ενσωματωμένα σε Ιερές Μονές. Η Εφορεία σε καμία περίπτωση δεν είναι αντίθετη με αυτή τη χρήση.
Ωστόσο πρώτιστη μέριμνά της είναι η εξασφάλιση των απαραίτητων προϋποθέσεων ώστε να γίνεται με ασφάλεια αυτό το προσκύνημα των πιστών. Ταυτόχρονα η Εφορεία ενδιαφέρεται για τη λήψη των απαραίτητων μέτρων προστασίας των έργων που έχουν γίνει στο εσωτερικό τους (τοιχογραφίες, κελιά, στέρνες κλπ.), προκειμένου να διασωθούν οι ιστορικές μαρτυρίες για την οργάνωση του σπηλαιώδους μοναστικού και ασκητικού βίου που άνθισε στην περιοχή για τόσους αιώνες.
Αλλά επιβεβλημένη είναι επίσης και η προστασία και των αρχαιοτήτων παλαιότερων περιόδων, που διασώζονται κάτω από τα μοναστηριακά ερείπια σε κάποια από αυτά τα σπήλαια. Για όλα τα παραπάνω η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας θεωρεί απαραίτητο να ενημερώνεται για τις πρωτοβουλίες των προσκυνητών στα μνημεία και για τις προθέσεις των τοπικών φορέων προκειμένου να εξασφαλίσει το καλό τόσο των επισκεπτών όσο και των ίδιων των μνημείων.
Σειρά βραχοσκεπών στο δυτικό μέτωπο του όρους Αράκυνθος
Τεκμηρίωση και προστασία
Για να αξιοποιήσουμε καλύτερα τα πλαίσια έρευνας και διαχείρισης που περιγράψαμε παραπάνω, έχουμε κάνει στην Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας και ένα στρατηγικό βήμα: το σχεδιασμό πληροφοριακού υπόβαθρου των σπηλαίων της Αιτωλοακαρνανίας, συνδεδεμένο με ψηφιακό χάρτη που επιτρέπει τη συνδυαστική επεξεργασία των ιστορικών, αρχαιολογικών και τοπογραφικών δεδομένων τους.
Ο εμπλουτισμένος αυτός χάρτης πιστεύουμε ότι θα μας δώσει τη δυνατότητα να αποκτήσουμε εποπτεία ως προς τη διασπορά της χρήσης των σπηλαίων της Αιτωλοακαρνανίας στην αρχαιότητα, καθώς και ως προς τις μεταβολές της χρήσης αυτής κατά τις περιόδους που περιγράψαμε, αλλά και σε άλλες αρχαιολογικές περιόδους χρήσης των σπηλαίων, τις οποίες προσδοκούμε να ερευνήσουμε στο μέλλον.
Η στρατηγική αυτή βασίζεται στο γεγονός ότι τα σπήλαια της Αιτωλοακαρνανίας δεν αποτελούν μόνο μνημεία φυσικής ομορφιάς ή προορισμούς για εξερευνητική ή τουριστική απόλαυση. Είναι κυρίως μνημεία της ιστορίας του ανθρώπου, η οποία δεν είναι συνήθως ορατή στο μη ειδικό επισκέπτη.
Αλλά ακόμα κι αν είναι ορατή, χρειάζεται εξειδικευμένη ερευνητική μεθοδολογία για να αποκαλύψει τα μυστικά της. Για την προστασία αυτής της πολύτιμης πληροφορίας, αλλά και για την ασφάλεια κάθε ερευνητή, προσκυνητή ή άλλου επισκέπτη, είναι απαραίτητο να αποκλείεται η επίσκεψη των σπηλαίων χωρίς άδεια. Ο ρόλος της Εφορείας είναι να εγγυηθεί με την εφαρμογή των επιχειρησιακών της δράσεων τη διάσωση αυτής της πληροφορίας και την ανάδειξη των γνώσεων που μπορεί να προσφέρει για το νομό.
Οι γνώσεις αυτές βρίσκονται στην αφετηρία κάθε στρατηγικής που επιδιώκει να καταστήσει τα σπήλαια πολιτιστική κληρονομιά και κοινωνικό πόρο.
Για την υλοποίηση αυτού του στόχου, στην Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας θεωρούμε απαραίτητη τη συνεργασία με την Τοπική Αυτοδιοίκηση, την Περιφέρεια, την Εκκλησία, τους άλλους τοπικούς φορείς και κυρίως την τοπική κοινωνία. Επιδιώκουμε την παρουσίαση των δράσεών μας για την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού στα σπήλαια-μνημεία και στις αυξημένες απαιτήσεις που έχει η διαχείριση αυτής της ιδιαίτερης κατηγορίας αρχαιολογικών χώρων.
Καλούμε όλους να συνεργαστούμε στο πλαίσιο του νόμου προκειμένου να προστατεύσουμε αυτό το κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς, τα σπήλαια της Αιτωλοακαρνανίας, από την άγνοια, την αδιαφορία και τις παραβιάσεις, γιατί μόνο έτσι μπορούμε να εξασφαλίσουμε σ’ αυτά τα ιδιαίτερα μνημεία την ανάδειξή τους σε κοινό αγαθό.
To άρθρο με το ερευνητικό έργο της Εφορείας Σπηλαιολογίας του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού παραχωρήθηκε για δημοσίευση στην ιστοσελίδα iaitoloakarnania.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου